Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηριστούν τα Ηθικά Νικομάχεια ως ο πρώτος οδηγός αυτοβελτίωσης. Ο Αριστοτέλης, ήδη από το πρώτο βιβλίο (από τα δέκα), τονίζει την πρακτική διάσταση της θεωρίας του: «Σκοπός δεν είναι να μάθουμε τι είναι ευδαιμονία, αλλά να γίνουμε ευδαίμονες», αναφέρει χαρακτηριστικά. Για τον φιλόσοφο, η ευδαιμονία είναι μια ενεργητική κατάσταση της ψυχής σε συμφωνία με την αρετή. Με άλλα λόγια, η ευτυχία επιτυγχάνεται μέσα από συγκεκριμένες πράξεις και στάσεις ζωής.
Ο Αριστοτέλης αναλύει τις αρετές, διακρίνοντάς τες σε διανοητικές και ηθικές:
«Τις αρετές τις διακρίνουμε σε διανοητικές και ηθικές: τη σοφία, τη σύνεση και τη φρόνηση τις ονομάζουμε διανοητικές, τη γενναιοδωρία και τη σωφροσύνη ηθικές. Γιατί, όταν μιλάμε για το ήθος ενός ανθρώπου, δεν λέμε ότι είναι σοφός ή συνετός αλλά ότι είναι πράος ή σώφρων. Επαινούμε όμως και τον σοφό για την ψυχική του διάθεση (κατὰ τὴν ἕξιν) και από τις ψυχικές διαθέσεις αρετές ονομάζουμε τις αξιέπαινες.» (Ηθικά Νικομάχεια 1103 a3-10)
Οι διανοητικές αρετές «γεννιούνται και αυξάνονται» μέσω της διδασκαλίας και απαιτούν εμπειρία και χρόνο. Αντίθετα, οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τον χαρακτήρα μας και είναι αυτές που ο Αριστοτέλης εξετάζει εκτενώς στα Ηθικά Νικομάχεια. Η προσωπική ευτυχία, όπως τονίζει, απαιτεί τη δική μας προσπάθεια και καλλιέργεια. Αν επιθυμούμε να βελτιώσουμε τον εαυτό μας, είναι σημαντικό να ακολουθήσουμε τις εξής συμβουλές:
Συμβουλή 1: Το μέσον άριστον
Η υπερβολή και η έλλειψη καταστρέφουν τα πάντα, όπως και στη σωματική άσκηση. Η ισορροπία, ή αλλιώς το «ορθό μέσον» ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη, αποτελεί την ουσία της αρετής. Αρετές όπως η ανδρεία, η πραότητα και η σωφροσύνη βρίσκονται στο μέσον της συμπεριφοράς μας. Η δειλία, η απάθεια και η αναισθησία είναι οι ελλείψεις τους, ενώ το θράσος, η οργιλότητα και η αναισχυντία οι υπερβολές τους. Το αριστοτελικό μέσον δεν είναι το ίδιο για όλους· εξαρτάται από τον χαρακτήρα μας.
Συμβουλή 2: Διαμόρφωσε τον χαρακτήρα σου με τη συνήθεια
Οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα εξάσκησης. Όπως ο καλός μουσικός γίνεται άριστος με την εξάσκηση, έτσι και ο χαρακτήρας μας διαμορφώνεται με την καθημερινή εφαρμογή. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, «οι συνήθειες (αἱ ἕξεις) αποκτώνται από τις ίδιες τις ενέργειές τους». Γινόμαστε σώφρονες, γενναιόδωροι και δίκαιοι μέσα από τη συστηματική εξάσκηση αυτών των συμπεριφορών.
Συμβουλή 3: Αγάπα τον εαυτό σου
Ο Αριστοτέλης θεωρεί τη φιλαυτία ουσιώδες χαρακτηριστικό του ευδαίμονα ανθρώπου. Η φιλία προς τους άλλους ξεκινά από τη σχέση που έχουμε με τον εαυτό μας. Να αγαπάς τον εαυτό σου, όχι με τα ελαττώματά του, αλλά με σκοπό τη συνεχή βελτίωση.
Συμβουλή 4: Δημιούργησε αληθινές φιλίες
«Ο φίλος είναι ένας άλλος εαυτός μας», λέει ο Αριστοτέλης. Η φιλία είναι απαραίτητη για την ανθρώπινη ευτυχία και μπορεί να υπερκεράσει ακόμα και τη δικαιοσύνη. «Αν οι άνθρωποι είναι φίλοι, δεν χρειάζονται τη δικαιοσύνη· όταν όμως είναι δίκαιοι, έχουν ανάγκη τη φιλία.»
Συμβουλή 5: Να είσαι γενναιόδωρος
Η γενναιοδωρία είναι η πιο αγαπητή αρετή και πηγάζει από τη χαρά της προσφοράς. Ο άνθρωπος ως «φύσει πολιτικὸν ζῷον» ζει με τους άλλους και ευημερεί μέσα από τη σχέση της προσφοράς και της αλληλεπίδρασης.
Θα είμαστε πάντα ευτυχισμένοι;
Η ζωή είναι γεμάτη προκλήσεις και ανατροπές. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι σε στιγμές ανυπέρβλητης δυστυχίας χρειάζεται χρόνος. Ωστόσο, η καλλιέργεια της προσωπικότητας και της αρετής μας επιτρέπει να σταθούμε με αξιοπρέπεια και να αναδείξουμε την εσωτερική ομορφιά και δύναμη. Εκεί είναι που «αστράφτει η ομορφιά» (διαλάμπει τὸ καλόν).